Uczenie się przez doświadczenie
Uczenie się przez doświadczenie zachodzi dzięki refleksji na temat tego, czego doświadczyliśmy osobiście w jakimkolwiek działaniu, podczas sprawdzania założonej hipotezy, realizacji jakiegoś zadania czy też próby osiągnięcia założonego celu.
Każde doświadczenie i każda refleksja prowadzą do kolejnych sytuacji, w których doświadczamy czegoś nowego i poddajemy owo doświadczenie refleksji. W ten sposób proces ten staje się procesem cyklicznym: konkretne doświadczenie dzięki krytycznej refleksji i ogólnym wnioskom staje się przyczynkiem do kolejnego eksperymentowania (doświadczenia/działania).
Zadaniem nauczyciela, w takim podejściu do uczenia się, jest zaprojektowanie takiego ćwiczenia/zadania/sytuacji, które umożliwi uczniom przeżycie uczącego doświadczenia. Nauczyciel pomaga również uczniom opisać to doświadczenie, dokonać refleksji i wyrazić informację zwrotną. Ważnym momentem jest wyciągnięcie ogólnych wniosków - przemyślenie tego, co się wydarzyło, porównanie, zastanowienie się nad tym jak można to wykorzystać w przyszłości. Proces uczenia się zamyka się na zastosowaniu owej nowej wiedzy, umiejętności, „produktu” albo nawet wyłącznie na zaplanowaniu zastosowania tych wniosków (efektów uczenia się).
Tak właśnie wygląda klasyczny cykl uczenia się przez doświadczenia. Podkreśla znaczenie doświadczenia w procesie uczenia się i wyraźnie odróżnia się od tych podejść, które kładą nacisk na zdobywanie wiedzy czy zapamiętywanie abstrakcyjnych pojęć. Różni się od teorii negujących rolę świadomości lub subiektywnych uwarunkowań w procesie uczenia się. Uczenie się przez działanie dotyczy wiedzy i umiejętności zdobywanych nie tylko w tradycyjnych sytuacjach szkolnych, ale poprzez pracę, zabawę czy inne życiowe doświadczenia.
W uczeniu się przez działanie (doświadczenie) istotne są nowe technologie, rozumiane nie tylko jako technologie komunikacyjne, ale także jako nowe metody nauczania i różne formy pracy w grupie (metoda projektu czy nauczania ekspedycyjnego). Przez ich wykorzystywanie stwarzamy szansę uczniom na samodzielne poszukiwanie metody badania, na zdobywanie wiedzy, akceptowanie własnych porażek, pracę w grupie, na tworzenie wiedzy i jej stosowanie.
Uczenie się (przez doświadczenie) to proces konstruowania wiedzy przez świadomą refleksję nad tym, co się właśnie wydarzyło. Ważny jest proces uczenia się, a nie tylko jego produkty, wiedza zaś jest dynamicznym pojęciem konstruowanym społecznie, a nie pakietem przekazywanym jednostkom przez inne jednostki.
Metoda projektu
Metoda projektu rozumiana jako przedsięwzięcie edukacyjne oznacza przede wszystkim praktyczne działanie - aktywność nastawioną na wykonywanie określonych produktów. Podczas pracy metodą projektu uczniowie – przez samodzielne podejmowanie zadań i swoje zaangażowanie - zdobywają nową wiedzę i umiejętności. Uczenie się przez doświadczenie – bo taki proces kształcenia umożliwia metoda projektu – wzmacnia fakt, że uczniowie dostrzegają widoczny i jasny związek projektu z codziennym życiem, a efekty realizowanego projektu wykorzystują w dalszej edukacji.
Metoda projektu, aby była skutecznym nauczaniem przez doświadczenie, musi być precyzyjnie zaplanowana przez nauczyciela. Jako organizatorzy procesu kształcenia nauczyciele są odpowiedzialni za stworzenie takiej sytuacji uczącej, w której można wykorzystać rzeczywiste doświadczenie uczniów – szkolne, rodzinne, dotyczące lokalnej wspólnoty czy grupy rówieśniczej. Uczniowie, postawieni w znanej im sytuacji uczącej, nie tylko są w stanie stawiać pytania i szukać na nie odpowiedzi, definiować problemy i je rozwiązywać, ale także analizują i wyciągają wnioski. Podczas realizacji projektu proces kształcenia widoczny jest kolejno we wszystkich jego etapach.
Pierwszy etap to przygotowanie do realizacji projektu, czyli stworzenie sytuacji uczącej, w której uczniowie pytają, poszukują odpowiedzi i odpowiadają. Drugi etap to działanie właściwe – uczniowie doświadczają autentycznego działania, dotyczącego bądź to sprawdzenia założonej hipotezy, bądź realizacji jakiegoś konkretnego zadania. Trzeci etap, to czas na refleksję nad tym, co się wydarzyło oraz myślenie o tym, jak właśnie przeżyte doświadczenie, zdobyte umiejętności oraz zgromadzoną wiedzę wykorzystać w przyszłości. Bez pogłębionej refleksji i ewaluacji własnych działań proces uczenia się nie ma szans na kontynuację i cykliczność – zamyka się wyłącznie na produkcie końcowym, bez zaplanowania jego efektywnego wykorzystania.
Zadaniem nauczycieli jest więc nie tylko zaprojektowanie zadania, które umożliwi uczniom przeżycie uczącego doświadczenia, ale także pomoc uczniom przy opisywaniu tego doświadczenia, refleksji i dawaniu informacji zwrotnej (trzeci etap projektu). Uczniowie, dzięki wsparciu nauczyciela wyciągają ogólne wnioski, zastanawiają się nad tym, co się wydarzyło. Można mówić o sukcesie metody projektu wtedy, gdy uczestnicy doświadczenia precyzują, jak doświadczenie to zostanie przez nich wykorzystane w przyszłości. Koniec danego cyklu uczenia się to moment zastosowania zdobytego doświadczenia oraz nabytych umiejętności w praktyce. Istotny jest zatem cały proces – od doświadczenia, przez refleksje aż po wykorzystanie zdobytych umiejętności, wiedzy.
Ekspedycyjne uczenie się. Metoda projektu i uczenie się przez doświadczenie
Uczenia się przez doświadczenie to uczenie się odpowiedzialności, zadawania pytań, poszukiwania odpowiedzi, analizowania informacji, czyli tego wszystkiego co czyni uczenie się procesem nieskończonym. Porażką szkoły są sytuacje, w których uczniowie tracą naturalne zainteresowanie uczeniem się, a radość czerpią z zakończenia, a nie kontynuowania edukacji. Uczenie się opiera się na ciekawości uczestników tego procesu i wspólnych projektach, w których wykorzystujemy posiadaną wiedzę i zdobywamy czy budujemy nową.
Metoda ekspedycyjna polega na zaproponowaniu uczniom i uczennicom udziału w specyficznym projekcie, który zakłada w dużym stopniu samodzielne, odpowiedzialne, oparte na współpracy i koordynowane przez nauczyciela działania grupy uczniów, zmierzające do osiągnięcie zaplanowanych efektów. Jej zastosowanie przeradza proces nauczania w autentyczny, demokratyczny dialog uczniów z nauczycielem. Ponieważ często trudno przewidzieć, dokąd stosowanie tej metody doprowadzi, uczniom i nauczycielom pracującym tą metodą towarzyszyć powinna wzajemna otwartość, uczciwość oraz poczucie partnerstwa. Projekt nie jest niczym innym jak, w różnej skali, przygotowaniem i przeprowadzeniem naukowej ekspedycji, w celu zbadania wybranego aspektu rzeczywistości, rozwiązania jakiegoś problemu czy znalezieniu odpowiedzi na nurtujące pytanie.
Podsumowując zatem…
Dzięki wprowadzaniu uczenia się przez doświadczenie, nauczania ekspedycyjnego czy metody projektu można zaprzeczyć twierdzeniu, że uczniowie, którzy źle wypadają na testach, są uczniami słabymi, z mniejszymi szansami na sukces w życiu, że ważniejszy jest dyplom niż poczucie własnej wartości, a czas spędzony w szkolnej ławce determinuje przyszły sukces. Branie odpowiedzialności za uczenie się zadecyduje o naszej przyszłość. W demokratycznym społeczeństwie wiedzy kontrola nie może być prowadzona przez jakieś centralne ciała, ale powinna być oddana tym, którzy działają. Należy się zastanawiać jak w tym pomóc uczniom i nam, nauczycielom.
Choć te metody nie są niczym nowym, często natrafiają na opór. Taka praca jest trudna, a jej efekty często są nieprzewidywalne. Może się również okazać, że uczniowie zdobywają wiedzę fragmentaryczną, bądź niekompletną. Ponadto, wymaga ona od nauczycieli zmiany dotychczasowych metod pracy oraz wygospodarowania dodatkowego czasu na konsultacje i koordynację działań uczniów, które podejmowane są też po lekcjach.
Ich stosowanie przeradza proces nauczania w autentyczny, demokratyczny dialog uczniów z nauczycielem.
UCZENIE SIĘ EKSPEDYCYJNE: KROK PO KROKU
Termin „ekspedycyjny” oznacza związany z ekspedycją, będący na ekspedycji.
Uczenie się ekspedycyjne oznacza branie udziału w ekspedycji w wymiarze edukacyjnym. Jest też najczęściej kojarzone z edukacją przygodową, odbywającą się w środowisku naturalnym i uczeniem się przez doświadczenie (adventure education, outdoor education, environmental education, experiential education), wiąże się je doświadczeniem wynikającym z podróżowania i eksploracji. Często wykorzystuje różnego rodzaju wyzwania, przygodę, elementy przywództwa i badań naukowych. Uczenie się ekspedycyjne może odbywać się w różnego rodzaju sytuacjach i miejscach - na odludziu i w miastach, na zewnątrz i w klasach lub w przestrzeni wirtualnej.
Uczenia się ekspedycyjnego nie należy całkowicie utożsamiać z edukacją przygodową, nie zawsze wymaga dalekich podróży, wystarczy aby można było powiązać cele i treści edukacyjne z eksploracją i badaniami w stylu ekspedycyjnym.
Na świecie istnieją Szkoły Ekspedycyjnego Uczenia Się (Expeditionary Learning Schools) wykorzystujące specyficzne projekty edukacyjne - ekspedycje naukowe, aby angażować swych uczniów w interdyscyplinarne, dogłębne studia (badania) nad interesującymi ich zagadnieniami, podczas których pracują w grupach w celu przygotowania publicznych prezentacji i portfolio. W tych szkołach pracuje się dla utrwalenia podstawowych dla nich wartości: pierwszeństwa samopoznania, posiadania wspaniałych pomysłów, odpowiedzialności za uczenie się, empatii i troski, sukcesu i porażki, współpracy i współzawodnictwa, różnorodności i inkluzji, samotności i refleksji, służbie i współczucia, uwagi dla natury.
Uczenie się ekspedycyjne może odbywać się podczas kilkudniowej ekspedycji albo też podczas jednej godziny lekcyjnej. Niezależnie od długości wydarzenia uczestniczymy w ekspedycji. Każda ekspedycja przechodzi przez podobne etapy. Kolejne kroki zaprojektowane zostały zgodnie z cyklem uczenia się przez doświadczenie.
KROK PIERWSZY: przygotowanie
Przygotowanie warunków do autentycznego uczenia się i współpracy, do ekspedycji, można podzielić na kilka zadań, które mają na celu wzbudzenie zainteresowania przedmiotem, sprawdzenie tego zainteresowania, ale i wiedzy uczestników, postawienie ciekawych problemów i pytań, wprowadzenie do danego zagadnienia dzięki poznaniu podstawowych informacji (znalezionych samodzielnie lub przy pomocy nauczyciela), ale też poznanie się uczestników, uzgodnienie lub przypomnienie zasad współpracy.
Poznanie, odkrycie lub zaproponowanie zagadnienia, problemu badawczego i miejsca przeprowadzenia ekspedycji (miejsca badania) to pierwsze zadanie. Chodzi tu o poznanie tematu, miejsca, w które się wybieramy oraz zastanowienie się nad tym co jest interesującego, wartego poznania w tym zagadnieniu. W tym czasie warto poszukać i dokonać selekcja materiałów, przydatnych informacji dla poznania tematu.
Bliższe poznanie się uczestników i ustalenie lub wypracowanie reguł współpracy to drugie zadanie niezbędne do zbudowania warunków dla autentycznego uczenia się. Można wtedy przeprowadzić ćwiczenia, gry i symulacje, które ułatwiają integrację, komunikację i prowadzenie badań.
Poznawanie i dobór konkretnych metod i technik, które wykorzystane zostaną w kolejnym kroku to trzecie zadanie. Wtedy też odbywa się planowanie działań, stawianie pytań, na które chcemy poznać odpowiedzi, myślenie o tym co zrobić, aby z sukcesem przeprowadzić badania. Tworzenie narzędzi badawczych. Istotne jest, aby uczący się mieli tu jak najwięcej do powiedzenia.
KROK DRUGI: lokalne badania.
Ten krok odbywa się zazwyczaj na zewnątrz szkoły. Grupy badaczy wyruszają w teren, najlepiej w mniejszych zespołach i próbują znaleźć informacje, które, jak ustalono wcześniej, są niezbędne do wykonania zadania. Warto przygotować badaczy do tego, by potrafili widzieć zarówno lokalny koloryt i lokalne aspekty, ale jednocześnie dostrzegali szerszą perspektywę każdego badanego zjawiska czy wycinka rzeczywistości.
Uczestnicy powinni zostać przygotowani do przeprowadzenia lokalnych badań. W czasie trwania ekspedycji, pracując w grupach, uczestnicy mają za zadanie znaleźć odpowiedzi na przygotowane wcześniej pytania. To zadanie jest interdyscyplinarne, wymaga różnych umiejętności i zastosowania różnych podejść. Odpowiedzi na postawione pytania powinny być zdobywane podczas badań środowiska lokalnego.
Dla sprawnego przebiegu drugiego kroku uczniowie i uczennice powinni stale doskonalić się w kilku rodzajach umiejętności:
W podstawowych umiejętnościach badawczych związanych ze: znajdowaniem, zbieraniem, analizowaniem i interpretowaniem danych pozyskiwanych podczas badań terenowych.
W badaniach dokumentów, obserwacjach i wywiadach, które są najważniejszymi technikami używanymi podczas naszych działań.
W obsłudze urządzeń wykorzystywanych podczas zbierania oraz dokumentowania samego procesu i danych. W użyciu kamer, aparatów i komputerów, ale też co możliwe, rysowaniu, malowaniu, grafice, prowadzeniu notatek.
Przed rozpoczęciem badań w terenie uczestnicy powinni też zostać przygotowani do ekspedycji przez wzrost świadomości konieczności bycia otwartym w kontaktach z innymi. Charakter proponowanych ćwiczeń w okresie przygotowawczym powinien zachęcać uczestników do kontaktów z lokalną społecznością, do zadawania pytań, obserwacji najbliższego środowiska w poszukiwaniu znaków, symboli, tak zwanych miejscowych historii – sposobów w jaki to czego szukamy jest widoczne w otaczającym nas świecie.
Uczenie się przez pracę w grupie badawczej powinno być postrzegane jako kontynuacja uczenia się poprzez współpracę. Proces ten przygotowuje uczniów/studentów do bycia bardziej wymagającymi, dynamicznymi i spójnymi w przyszłych działaniach. Podczas trwania procesu wymaga się od uczestników zbierania i analizowania informacji, proponowania i sprawdzania hipotez oraz wzajemnego wspierania się podczas tych czynności. Uczniowie mają możliwość uczenia się od siebie wzajemnie. Natomiast różnorodność sytuacji w jakich się znajdują i którym muszą sprostać powoduje podniesienie ich możliwości intelektualnych. Nie tylko więcej się uczą, ale doświadczają też uczucia, że są szanowani, i że są inne osoby, którym zależy na tym, żeby wysłuchać tego, co mają do powiedzenia, co czują. Że ktoś chce zapoznać się z ich punktem widzenia. Im więcej pracujemy w grupie tym skutecznej nam to wychodzi.
Praca w grupie badawczej wymaga od uczestników korzystania z różnorodnych źródeł informacji: zasobów bibliotek, archiwów, internetu. Uczestnicy powinni być zachęcani do szukania informacji także poza tymi tradycyjnymi miejscami – rozmawiając z innymi ludźmi, robiąc wycieczki do innych miejscowości, instytucji. Ten proces wymaga dużej elastyczności zarówno od uczestników jak i od nauczycieli i ciągłego szlifowania takich umiejętności jak: komunikacja, podejmowanie decyzji, dyskusja, samokształcenie.
Badania w grupie przyspieszają proces integracji (grupowej) i wspomagają proces uczenia się od innych. Te prawidłowości dotyczą każdego poziomu edukacji i przynoszą efekty w postaci większej otwartości na innych. Uczestnicy chcą i potrafią współpracować z innymi, są bardziej uwrażliwieni na sytuację innych osób.
KROK TRZECI: analiza, refleksja, prezentacja, implementacja.
Refleksję warto prowadzić w każdym kroku ekspedycji, ale pierwszym momentem, którego nie wolno pominąć jest powrót z badań Przede wszystkim trzeba przedstawić zgromadzone informacje czy dane. Poza tym należy poprosić o informacje zwrotne o samym procesie zbierania tych wiadomości. Wreszcie trzeba poprosić o wnioski i ich logiczne zaprezentowanie. To jednak nie wszystko. Koniecznie musi paść pytanie: I co dalej? Co z tym zrobimy? W ten sposób zachęcamy uczestników wyprawy do zastanowienia się, w jaki sposób zastosują wiedzę czy nowo nabyte umiejętności. Na zakończenie należy przeprowadzić ewaluację tego, co się wydarzyło. To głównie informacja dla nas, prowadzących, ale zarazem przygotowanie uczniów do życia w demokratycznym społeczeństwie, które powinno powinno polegać na jak najczęstszym włączaniu ich do „dorosłych” czynności.
G.Mazurkiewicz Niepołomice 5 października 2018